Institutiones83*

Belirli bir mevzuat ve gelenekler çerçevesinde yönetilen her halk/millet, kısmen kendine has bir hukuka, kısmen de tüm insanlığın ortak hukukuna tabidir. Halkın/milletin kendisi için oluşturduğu, kendine özgü hukuka ius civile (medeni hukuk) denir, yani civitas’ın (Devlet) özel hukukudur. İnsanlığın doğal olarak akıl süzgecinden geçirmek suretiyle geliştirdiği hukuka ise ius gentium (milletler hukuku veya dünya hukuku) denir, bu tüm insanlığın tabi olduğu hukuktur. Nitekim Romalılar da kısmen kendilerine has özel hukuku, kısmen de insanlığa has ortak hukuku gözetir…

Romalıların yasaları leges’ler (imparator emirnameleri), plebisitler, senatuconsult’lar, imparatorluk nizamnameleri, buna hak kazananların yayınladıkları bildiriler ve bütün bunların tümü hakkında âkil adamların mütalaalarından oluşur.

Plebisit, plebs’in hükmü ve emridir. Plebs, populus’tan farklı bir şeydir. Populus soylular dahil tüm yurttaşları ima eder, oysa plebs soyluları84 dışlayarak, sadece sıradan yurttaşları tanımlar. Daha önceleri soylular icazet vermedikleri plebisitlerin kendilerini bağlamadığını iddia ederdi. Ne ki, plebisitlerin tüm populus’u bağlamasını sağlayan bir L. Hortensia85 geçirildikten sonra leges’lerle eşitlendi.

Senatuconsult’lar senatonun talimat ve buyruklarıdır; tartışmalı da olsa lex gücündedir. İmparatorluk nizamnameleri imparatorun emir, kararname veya yasa yoluyla verdiği buyruklardır ve imparatorun imperium’una (emretme yetkisine) bir lex vasıtasıyla sahip olduğuna bakılırsa, bunların da lex gücünde olduğuna şüphe yoktur.

Bildiri yayınlama hakkına sahip olanlar Romalılarca seçilen sulh yargıçlarıdır. Yargı yetkisi şehir valileri tarafından benimsenen -biri kentli, diğeri peregrine86- iki preator87 tarafından yayınlanan bir bildiri, aslında kapsamlı bir kanun mahiyetindedir. Aynı şekilde, yargı yetkisi Romalıların şehirlerindeki quaestors88 tarafından benimsenen curule aediles89 bildirileri de kanun mahiyetindedir. Curule aediles bildirileri Caesar’ın şehirlerinde90 yayınlanmaz, çünkü bu şehirlere quaestor tayin edilmez.

Âkil adamların mütalaaları, yasaların oluşturulması sürecinde ileri sürdükleri görüşler ve kararlardır. Oluşan fikir birliği lex gücündedir. Fikir birliği oluşmadığı durumda kararı yargıç verir. Bu, İmparator Publius Aelius Hadrian’ın (117-138) kanun gücündeki tebliğidir.

* Dr. Haluk Emiroğlu’nun “Roma Hukuku’nun Bilgi Kaynaklarından Corpus Iuris Civilis ve Türkiye’de Hukuk Resepsiyonu” konulu makalesinden alıntı:

Hukuk kurumları anlamına gelen Institutiones, uygulanan hukukun ana hatlarını belli bir düzen içinde saptamak, bir başka deyişle, uygulanan hukuk hakkında genel bilgi vermek amacıyla hazırlanmıştır. Bu nedenle Institutiones, hukuk bilimine başlangıç konusunda bir ders kitabı niteliğindeydi. Gerçi, hukuk öğretiminin temel konusu, Digesta ve Codex’de bir araya getirilen metinlerdi. Digesta, Cumhuriyet Dönemi ve Klasik Dönem hukukçularının eserlerinden alınan parçaları içeriyordu. Codex ise, imparator emirnamelerinin sistematik bir derlemesiydi. Ancak, her ikisi de çok ağır ve ayrıntılarla dolu olduğundan, uygulanan hukukun temel kavramlarını ve kurallarını anlamak, öğrenmek bakımından elverişli değildi. Bu nedenle uygulanan hukukun tümü hakkında genel bilgi verecek nitelikte bir bölümün hazırlanması zorunluluğu duyuldu. Iustinianus 533 yılında bu bölümün hazırlanması için, Tribonianus’un denetimi altında, Constantinopolis Hukuk Okulu’nun hocalarından Theophilus ile Beyrut Hukuk Okulu hocalarından Dorotheus’ü görevlendirdi. Bu iki hukukçu, eserin ikişer kitabını yazarak kendilerine verilen görevi paylaşmıştı. İlk iki kitabın anlatım tarzı ile son iki kitabın anlatım tarzı arasında fark vardır ve hangi kitapların hangi yazara ait olduğuna ilişkin kesin bir bilgi bulunmamaktadır.

Imperatoriam Emirnamesi ile yürürlüğe giren ve ‘hukuk öğrenme isteği olan gençliğe’ ithaf edilen Institutiones, dört kitaptan oluşmakta, hukukun genel kavram ve ilkeleri, imparatorun ağzından ders verir gibi, konuşma üslubu ile anlatılmaktadır. Institutiones’i yürürlüğe sokan Imperatoriam Emirnamesi’nde, söz konusu eser düzenlenirken hangi kaynaklardan yararlanıldığı konusunda kısa bir açıklama vardır. Bu açıklamadan daha önce yazılan Klasik Dönem hukukçularının Institutiones’lerinden, özellikle Gaius’un Institutiones ve Res Cottidianae adlı eserlerinden ve diğer şerhlerden yararlanılmış olduğunu öğreniyoruz.

Şekli bakımdan incelendiğinde, Institutiones, klasik eserlerden parçalar alınarak düzenlenmiş bir ‘mozaik’ten çok, özgün bir eser gibi hazırlandığı izlenimini uyandırmaktadır. Aslında bu kitap da Digesta gibi, klasik hukukçuların eserlerinden alınan parçaların birbirine eklenmesiyle oluşmuştu. Ancak, ekleme yapılırken parçalar, bir inscriptio ile birbirinden ayrılmamış oldukları için, bunların hangi yazara ait olduklarını belirlemek mümkün olmadığı gibi, sürekli bir konuşma haline getirilmiş olan ifade, sanki bizzat imparatorun ağzından çıkıyor ve gençliğe sesleniyormuş gibi bir izlenim taşımaktadır. Hukukta yapılan yenilikler açıkça beyan edilmiş, bazı metinler artık kullanılmadıklarının anlaşılması için geçmiş zaman kipiyle ifade edilmiş, kurumların tarihçesi anlatıldıktan sonra yürürlükte olan hukuk kurallarının belirtilmesi için ise, şimdiki zaman kipi kullanılarak, hukukun genel kavram ve ilkeleri, bir imparatorun üslubuna yakışan süslü ifadelerle aktarılmıştır. Eserin planı, İmparatorun da söylediği gibi, Gaius’un Institutiones’i esas alınarak hazırlanmıştır. Bu model içinde kalınmakla birlikte, Digesta aracılığı ile varlıklarını öğrendiğimiz diğer Institutiones’lerden de yararlanılmış olduğunu görüyoruz. Digesta ile yapılan karşılaştırmalar sonucunda, Gaius dışında, Ulpinianus, Fiorentinus ve Marcianus’un da institutio’larından faydalanıldığı anlaşılmaktadır.

Iustinianus’un Institutiones’i de Gaius’un Institutiones’i gibi dört kitaptan oluşmuştur. Her kitap fasıllara, fasıllar da paragraflara ayrılır. Her faslın başında principium denen bir bölüm vardır. Bunu, birinci paragraf izler. Institutiones’teki herhangi bir parçaya atıf yapmak ya da herhangi bir parçadan söz edilmek istendiğinde, Institutiones büyük harfle ya da Ins. harfleriyle belirtilir. Sonra da sırasıyla, kitap, fasıl ve paragraf numaraları gösterilir. Gaius’un aynı adlı eserini, Corpus Iuris Civilis’in birinci bölümü olan Institutiones’den ayırmak için, genellikle Gai. Ins. kısaltması kullanılır. Corpus Iuris Civilis’de yer alan Institutiones’in sistematiği, Gaius’un Institutiones’inde olduğu gibi, kişilere (personae), eşyaya (res) ve davalara (actiones) ilişkin olmak üzere üç bölümdür. Birinci kitap şahıslara; ikinci kitap mülkiyete ve vasiyet yoluyla mirasa; üçüncü kitap vasiyetsiz miras ile sözleşmeden doğan borçlara; dördüncü kitap ise haksız fiilden doğan borç ve davalara ayrılmıştır. Medeni Hukuka ilişkin çağdaş hukuk eserlerine de kişilerin tarifi ve incelenmesiyle başlanmaktadır. Bu plan, Gaius’un, felsefe kitaplarından esinlenerek Institutiones adlı eserinde ‘Hukuk eğitiminin iki yönü vardır: kamu hukuku, özel hukuk. Kamu hukuku, Roma Devleti’nin teşkilatına ait kuralları düzenler; özel hukuk ise, kişilerin menfaatlerine ilişkin kurallardan oluşur. Önce, özel hukuktan bahsedelim; bu, tabii hukuk (ius naturale), kavimler hukuku (ius gentium) ve vatandaşlar hukuku (ius civile) kuralları olmak üzere üç bölümü içermektedir.’