Bilgeliğe Giden Yol*

F. H. Heinemann’ın “ varoluşçu hareketin fikir babası” olarak tanımladığı Karl Jaspers, 1950’den itibaren “varoluşçu filozof” olarak adlandırılmayı tercih etmemekte beraber, varoluşçululuğun temel ilkelerinden birine bağlı kalmayı sürdürmüştür. Bu ilke, hakikatin (en azından kısmen) kişisel olduğu ilkesidir: hakikat, dünyanın bir nesne olarak düşünülmesinden değil de, insanı kendisi hakkında nihai sorular sormaya zorlayan “nihai haller”deki yoğun kişisel deneyimlerinden doğar. Şuna dikkat etmek gerekir ki, Jaspers bir ateist değildir, ‘cevheri/özü’ ya da “dünyanın ötesinde” olmayı arayan,”transandantal” (aşkın) bir varoluşçudur. Jaspers (1881-1969), 1921 yılında, Heidelberg’de felsefe profesörlüğüne getirilmiş, ancak Nazi rejimi döneminde profesörlüğünü kaybetmiştir. Savaştan sonra Heidelberg’e geri dönmüştür.

Şimdi, kendi insani durumumuza bir göz atalım. Her daim belli ahvalimiz vardır. Bu haller değişir, fırsatlar ortaya çıkar. Eğer bu fırsatlar kaçırılırsa, asla geri gelmezler. Ben kendim, bu hali değiştirmeye çalışabilirim. Her ne kadar anlık görünüşleri değişse ve ezici gücü gözden kaybolsa da gerçekte aynı kalan bazı haller söz konusudur: Ölmeliyim, acı çekmeliyim, mücadele etmeliyim, kadere bağlıyım, kendimi merhametsizce suçun içine çekerim. Varoluşumuzun bu temel hallerini, nihai haller olarak adlandırırız. Bir başka deyişle, bu haller, değiştiremeyeceğimiz ya da kaçınamayacağımız hallerdir. Şüphe ve merakla beraber, bu nihai hallerin idrakinde olmak, felsefenin en esaslı kaynağıdır. Günlük yaşamımızda gözlerimizi kapatarak veya onlar hiç olmamış gibi yaşayarak, onlardan sık sık kaçınırız. En sonunda, ölmemiz gerektiğini unuturuz, suçumuzu unuturuz ve feleğin merhametine bağlı olduğumuzu da. Sadece somut durumlarla yüzleşir ve onları lehimize çeviririz, uygulanabilir ilgilerimizin tahrikiyle, onlara, dünyada eylemde bulunarak ve plan yaparak tepki veririz Fakat bu nihai durumlara, ya onları gizlemeyle ya da –onları gerçekten kavradıysak- ümitsizlik ve yeniden doğuşla karşılık veririz: varlık bilincimizde bir değişiklikle, kendimiz oluruz…

Nihai durumlar – ölüm, kader, suç ve dünyanın belirsizliği - beni başarısızlık gerçeğiyle karşı karşıya koyar. Eğer dürüstsem tanımamamın imkânsız olduğu bu mutlak başarısızlığa karşı ne yaparım?

Stoacıların tavsiyesi olan, aklın bağımsızlığında kendi özgürlüğümüze çekilmek, yeterli değildir. İnsanın zayıflığına stoacı bakış, yeterince radikal değildi. Çünkü aklın boş olduğunu, içine ne konulduğuna bağlı olduğunu görememişti, delilik ihtimalini dikkate almamıştı. Stoacı, bizi tesellisiz bırakır; bütün anlamdan yoksun olan bağımsız akıl verimsizdir. Bizi ümitsiz bırakır; çünkü onun doktrinleri, ne içsel dönüşüm fırsatı sunar ne de aşkta kendini fethetmeyle gerçekleşen tatmini sağlar.

Hal böyleyken, stoacıların çabası, gerçek felsefeye yöneliktir. Onların düşüncesi –nihai durumlardan kaynaklandığından- insan başarısızlığındaki gerçek varlığın keşfi için temel bir yolu açıklar.

İnsan için önemli olan şey, başarısızlık karşısındaki tutumdur: başarısızlığın insandan saklı kalıp kalmadığı ya da en sonunda, yalnızca nesnel olarak insanı altedip etmediğidir; kişinin, varoluşunun değişmez sınırıyla onu anlaşılması güç görüp görmediğidir; onunla akıl almaz çözümlerde ve tesellilerde kapışıp kapışmadığı ya da dürüstçe yüzleşip yüzleşmediğidir. İnsanın başarısızlığına yaklaşma biçimi, kişinin ne olacağını belirler.

Nihai durumlarda insan, bütün fani dünyevi varoluşun üzerinde ve onlara rağmen, ya hiçliği kavrar ya da gerçek varlığı algılar. Ancak dünyada mümkün olan ümitsizlik, dünyanın ötesine işaret eder.

Ya da farklı bir şekilde ifade edersek, insan kurtarılmayı arar. Bu kurtarılma, büyük evrensel kurtuluş dinlerinin vaat ettiğidir. Onlar, kurtuluş hakikatinin ve gerçekliğinin nesnel teminatıyla karakterize edilirler. Onların yolu, bireysel bir ihtida -din değiştirme- hareketine götürür. Felsefe bunu sağlayamaz. Hal böyleyken, felsefe, kurtarılmaya paralel olarak, dünyayı aşmadır…

Felsefi bir hayat sürdürme isteği, bireyin, içinde kendisini bulduğu karanlıktan, kaynaklanır, ya da sevgisiz bir biçimde boşluğa bakarkenki terk edilmişlik hissinden, dünya meşgalesiyle tükendiği ve korku içinde aniden uyanarak, kendine: “Ben neyim, neyi beceremiyorum, ne yapmalıyım?” diye sorduğu zamanki kendini ihmalden doğar. Söz konusu kendini ihmalcilik, makine çağı tarafından şiddetlendirilmiştir. Zaman saatleriyle, -ister insan gücüne dayalı ister sadece mekanik olsun- insanı insan olarak daha az tamamlayan meslekleriyle bu kendini ihmalcilik, kişiyi, kendisinin makinenin bir orada bir burada manevra yapan bir parçası olduğunu düşünmeye götürebilir. Serbest bırakıldığındaysa, bir hiç olduğunu, kendisiyle hiçbir şey yapamayacağını hissetmesine sebep olur. Tam kendine gelmeye başladığı esnada, bu devasa dünya, onu yeniden anlamsız işin ve anlamsız boş vaktin kişiyi tamamen tüketen çarklarına çeker.

Ancak böyle insan, kendini ihmalciliğe meyillidir. Kişi; dünya, alışkanlıklar, münasebetsiz banallikler ve herkesin geçtiği yollar tarafından hezimete uğramak istemiyorsa, kendini burada sözü edilen ihmalcilikten çekip çıkarmalıdır.

Felsefe, bizim birincil kaynağımızı uyandırma, tekrar kendimize giden yolu bulma ve içsel eylemle kendimize yardım etme kararıdır.

* Karl Jaspers, Bilgeliğe Giden Yol, s. 19-20, 22-3, 121.